Het virus SDAV en SDA

Informatiepagina van Rattenopvang- en behandelcentrum "The Rat Sewer" Groningen
Door: Francina Heida-Pijl

Inleiding

Veel liefhebbers van ratten schrikken tegenwoordig bij het horen of zien van de letters SDAV, dat in kringen ook wel "hét virus" wordt genoemd. De schrik is vooral ontstaan door de vele verhalen over ratten die plotseling overleden. Maar is die angst terecht, of hebben we te maken met begripsverwarringen en onbekendheid met ziekten bij ratten? Ik zal proberen het een en ander toe te lichten.

SDA en SDAV, twee verschillende afkortingen! Laten we eerst de afkortingen nader bekijken:

SDA: sialodacryoadenitis

Ziektebeeld waarbij sprake kan zijn van:
- gezwollen traanklieren, waardoor soms de oogbol naar buiten wordt gedrukt;
- gezwollen speekselklieren;
- gezwollen klieren in de hals;
- verhoogde porfyrineafscheiding (rode afscheiding rond ogen en neus);
- niezen;
- verkoudheidsverschijnselen;
- luchtweginfecties;
- miskramen en doodgeboren rittens.

SDAV: sialodacryoadenitis virus
Een ziekteverwekker, RNA-virus, behorende tot de coronavirussen

SDA en SDAV zijn dus twee verschillende afkortingen. Toch worden ze vaak door elkaar gehaald.

Het ziektebeeld SDA kan door SDAV worden veroorzaakt, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn. Er zijn meerdere ziekteverwekkers zoals Pseudomonas aeruginosa, Pasteurella aeruginosa, en Rat Corona Virus (RCV) die symptomen kunnen veroorzaken die lijken op SDA. Bij SDA hoeven niet alle genoemde symptomen aanwezig te zijn. Het is een verzamelnaam voor aandoeningen die tegelijkertijd aanwezig kunnen zijn.

Hoe gevaarlijk is SDA?

SDA is een voor ratten zeer vervelend iets. Door zwelling van de traanklieren kan de oogbol naar buiten worden gedrukt, en door verstopping van de klieren kan er geen traanvocht over het oog worden verspreid. Dat leidt tot heftige irritatie waardoor de rat over de ogen gaat wrijven. Daardoor ontstaan weer wondjes die kunnen gaan ontsteken. En door uitdroging kan het oog blijvend beschadigd raken. Het oog moet dus meerdere keren per dag kunstmatig vochtig worden gehouden en zonodig moet er een antibioticumzalf worden gebruikt wanneer er wondjes door het krabben of poetsen ontstaan. Er kan een verhoogde rode afscheiding worden gezien: porfyrine. Porfyrine is een stof die onderdeel uitmaakt van het bloed, namelijk het "haem" dat ijzeroxide bevat om zuurstof te binden. Het wordt afgescheiden door de Klier van Harder, een traanklier die zich achter het zgn. 3e ooglid bevindt. Via de traanbuisjes kan traanvocht met porfyrine in de neusholte terechtkomen waardoor het snot roodgekleurd raakt en het lijkt of de rat een bloedneus heeft.

Ook de speekselklieren kunnen opgezwollen raken waardoor het lijkt alsof de rat "de bof" heeft. Verder kunnen lymfeklieren in de hals opgezwollen raken.Door alle irritatie aan de slijmvliezen kan er tijdelijk een verhoogde slijm- en speekselproductie plaatsvinden waardoor ratten meer gaan niezen en soms ook een "reutelend" of "pruttelend" geluid produceren. In de meest ernstige gevallen kan er een bronchi(oli)tis ontstaan. In zeldzame gevallen ontstaat een longontsteking. Op zich zijn dit allemaal vrij onschuldige verschijnselen. Ze zijn
wel bijzonder vervelend voor de rat. Maar het verdwijnt meestal net zo spontaan als dat het ontstond. Meestal duren de symptomen zoals opgezette klieren een week tot 10 dagen. Ratten kunnen flink ziek zijn, maar gaan er zelden dood aan.

Het ziektecijfer (morbiditeit) is hoog, het sterftecijfer (mortaliteit) is laag. Jonge ratten die nog niet een volwassen immuniteit hebben opgebouwd en ratten met een verzwakte afweer lopen de meeste risico's op de ernstige vormen van SDA.

Over het virus dat SDA kan veroorzaken, SDAV, gaan veel verhalen rond. In de Verenigde Staten wordt geschreven over een voor ratten dodelijk virus, en hier in Nederland zijn we er heel nuchter over: Het virus kan inderdaad ratten flink ziek maken met SDA-achtige verschijnselen, maar er overlijden maar heel weinig ratten aan. Ook het zeer nauw aan SDAV verwante Rat Corona Virus (RCV) kan ratten flink ziek maken, maar veroorzaakt maar weinig doden.

Maar waarom dan toch zoveel dode ratten?

Zoals gezegd veroorzaakt SDAV veel last en een rat kan er goed ziek van worden, maar echt een dodelijk virus is het niet. Toch sterven er veel ratten wanneer SDA in een kolonie wordt gezien. We komen nu op een punt waarbij we praten over een specifiek probleem bij ratten: "menginfecties".

Ratten zijn dieren die bijzonder gevoelig zijn voor luchtweginfecties. En tegenwoordig zien we ook steeds meer andere soorten infecties ontstaan bij ratten na het ontstaan van SDA, zoals middenoorontstekingen, hersenvliesontsteking, longontsteking en wang-/kaakabcessen. Die infecties ontstaan door een soort samenwerking tussen verschillende ziekteverwekkers.

Zo'n beetje elke rat is tegenwoordig wel besmet met de ziekteverwekker Mycoplasma pulmonis. Dit is een organisme dat (ongemerkt) schade aan de luchtwegen maar ook aan het middenoor en de baarmoeder kan veroorzaken. Daarnaast dragen ratten, net als heel veel andere dieren, tal van ziekteverwekkers met zich mee. Die algemeen aanwezige ziekteverwekkers zoals de Streptococcus pneumoniae, de Stafylococcus aureus, Pseudomonas sp. en tal van andere bacteriën noemen we "commensalen".

Die aanwezige commensalen worden doorgaans door een goed werkend immuunsysteem onder de duim gehouden, ook bij onze ratten. Maar wanneer de rat geïnfecteerd raakt door bijvoorbeeld SDAV, dan treedt er een verzwakking van het immuunsysteem op. Daarnaast veroorzaakt de M. pulmonis schade aan delen van de luchtwegen waar die commensalen zich ook kunnen ophouden. Het lichaam kan zich niet meer verdedigen tegen die commensalen die gaan ingrijpen op die beschadigingen die zijn veroorzaakt.

De combinatie verzwakte afweer door SDA, beschadigingen door M. pulmonis én het actief ("virulent") worden van commensalen kan levensgevaarlijk worden voor de rat. Een bacterie zoals de Streptococcus pneumoniae kan lichte keelpijn veroorzaken, maar ook een fataal verlopende bloedvergiftiging... En dat is wat er gebeurt bij onze ratten: bacteriën die normaal gesproken goed onder de duim worden gehouden veroorzaken nu gevaarlijke en zelfs dodelijke infecties.

Een aparte vermelding verdienen de wang- en kaakabcessen die tegenwoordig steeds vaker lijken voor te komen bij ratten. Bij SDA kunnen diverse klieren opgezwollen raken en zich vullen met vocht. Soms kunnen er bacteriën zoals Pseudomonas aeruginosa, diverse stafylokokken en streptokokken in dat vocht voorkomen en een bacteriële infectie met pusvorming veroorzaken: abcessen. Een zinvol advies over het wel of niet preventief geven van een antibioticum om abcessen te voorkomen tijdens SDA is moeilijk te geven. Enerzijds pleiten we ervoor om niet te scheutig te zijn met antibiotica, anderzijds kan een wang- of kaakabces bij ratten een compleet "slagveld" aanrichten. Wanneer men gevoelige ratten in de kolonie heeft of men heeft vaker te maken gehad met ratten die wang- of kaakabcessen kregen, dan is overleg met de dierenarts hierover zeker geen overbodige luxe.

Kan ik besmetting met SDAV voorkomen?

Nee, meestal niet. Het is een uiterst besmettelijk virus dat heel gemakkelijk wordt overgedragen. Qua besmettelijkheid en veranderlijkheid mag je SDAV gerust met een griepvirus vergelijken. Dat overkomt ons ook meerdere keren per jaar waarbij steeds weer sprake is van een variant van het virus.

SDAV muteert dus vrij snel. Wanneer een rat besmet raakt, dan zal het lichaam van die rat beginnen met het aanmaken van stoffen om dat virus te bestrijden. Wanneer het afweersysteem goed werkt, dan krijgt het virus soms niet eens de kans om de rat ziek te maken. Maar bij een rat met een minder goed ontwikkeld immuunsysteem, of een rat die al de nodige ziektes heeft gehad kan het virus de rat wel ziek maken.

Wanneer er een rat besmet is door SDAV, dan zal het niet lang duren voordat alle ratten zijn besmet. Net zoals mensen elkaar besmetten met een griepvirus. Niet iedereen zal dan ook de griep krijgen en ook niet elke rat krijgt SDA na besmetting met SDAV.

Wanneer er besmetting en infectie met SDAV in een rattenkolonie is geconstateerd, dan is het zaak om niet in paniek te raken. SDAV is namelijk zelflimiterend. Wanneer alle ratten antistoffen hebben kunnen aanmaken, dan sterft het virus uit binnen die kolonie.

Het is wél zaak om voorzichtig te zijn tijdens perioden waarin SDAV heerst in de rattenkolonies. Dat betekent dus géén ratten meenemen naar shows en géén ratten die uit een kolonie komen waarin dat virus toevallig heerst plaatsen in een andere kolonie. Hoewel je besmetting niet kunt voorkomen, kun je grotere verspreiding natuurlijk wel proberen in te dammen door de kolonies geïsoleerd te houden. Quarantaine heet zoiets.

Ik heb het in mijn kolonie, wat nu?

Zoals gezegd kan SDAV een hele kolonie besmetten, zelfs meerdere keren omdat de antistoffen maar tegen een mutant worden aangemaakt. Soms kan het meerdere keren in een jaar een kolonie treffen en dat kan heel ongemerkt gaan, maar het kan dus ook slachtoffers eisen.

Tegen de virale infectie zelf valt niet zoveel te doen. Dat moet een rat echt "uitzieken". De verschijnselen die gepaard gaan met SDA verdwijnen in de regel na een week tot 10 dagen. We praten dan over vrij sterke ratten met een redelijk tot goed werkend immuunsysteem.

Het is niet verstandig om ontstekingsremmers zoals dexamethason en prednisolon te geven tijdens infecties met SDAV of RCV! Hierdoor kan de infectieduur aanzienlijk worden verlengd! Ontstekingsreacties kunnen - wanneer dat écht nodig is - beter worden geremd met ontstekingsremmende pijnstillers (NSAID's) zoals carprofen, meloxicam, piroxicam of tolfenaminezuur.

Maar naast de virale infecties kunnen de eerder genoemde commensalen ook infecties gaan veroorzaken en die verlopen minder gunstig voor ratten. Daar moet de liefhebber dus zeer goed op bedacht zijn. De ratten moeten extra goed in de gaten worden gehouden waarbij men zeer scherp moet letten op:
- vermagering
- verminderde activiteit van de rat
- ruige, opgezette vacht
- reutelen, pruttelen
- snellere flankademhaling of bemoeilijkte ademhaling
- koorts of juist een veel lagere lichaamstemperatuur
- lusteloosheid
- wankel lopen
- veel schudden met het kopje

In dat soort gevallen is het zaak om een goede dierenarts in te schakelen die de ratten kan onderzoeken en die een gerichte antimicrobiële therapie kan voorschrijven.

De meest voorkomende ernstige secundaire infecties bij SDA zijn:
- longontsteking
- middenoorontsteking
- hersenvliesontsteking
- wang-/kaakabcessen
- sepsis

Zelfhulp

Men kan ratten met SDA behandelen met gebruikelijke huismiddeltjes tegen slijmvorming zoals broomhexine (Bisolvon®). Broomhexine is een middel dat taai slijm minder taai maakt waardoor het gemakkelijker naar buiten kan worden gewerkt.

Verder raden we aan om xylitol te geven. Xylitol is een suiker die de groei en aanhechting van bepaalde bacteriën in de neuskeelholte voorkomt. Tijdens SDA kan die aanhechting namelijk gemakkelijker plaatsvinden waardoor sneller infecties zoals middenoorontstekingen kunnen ontstaan. Xylitol vormt weliswaar een smalle, maar wel effectieve preventie. Nu is xylitol niet zomaar overal te koop. Maar het zit o.a. in Tussistin® Suikervrije hoestsiroop van VSM.

Een voorbeeld van een huismiddeltjes die men zelf kan geven is:
- 6 ml Tussistin® Suikervrije hoestsiroop + 2 ml Bisolvon® elixer voor volwassenen + 92 ml water;
- 6 ml Tussistin® Suikervrije hoestsiroop + 4 ml Bisolvon® elixer voor kinderen + 90 ml water;
- 6 ml Tussistin® Suikervrije hoestsiroop + 1,5 ml Bisolvon® oplossing voor kinderen + 92,5 ml water.

In plaats van Bisolvon kan men ook de eigen merken broomhexine van diverse drogisterijen gebruiken.

Wanneer een rat écht last heeft van ontstekingsreacties door de virale infectie, dan is kort gebruik van een ontstekingsremmende pijnstiller ("Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drug", kortweg NSAID) gelegitimeerd. Geschikte middelen voor ratten zijn carprofen
(Carprofen Drops®), meloxicam (Metacam®), piroxicam of tolfenaminezuur (Tolfedine®). Deze pijnstillers zijn uitsluitend via de dierenarts verkrijgbaar en men moet ook éérst met de dierenarts overleggen of het toedienen van een pijnstiller gewenst en toegestaan is! Wanneer een rat slecht eet of drinkt moet men uiterst voorzichtig zijn met pijnstillers; ze kunnen nierschade veroorzaken!

Waar ik wél met klem op wil wijzen is dat men problemen niet gaat onderschatten! Een zieke rat is namelijk vaak een zeer zieke rat! Ratten zijn dieren die niet snel laten zien dat ze ziek zijn. Hun instinct zorgt daarvoor omdat het prooidieren zijn. In de natuur zijn zwakkere dieren een gemakkelijke prooi voor roofdieren en daarom zal een rat zich vasthouden aan die "instinctieve maskering".

"Risicoratten", dus jonge ratten en ratten die al eerder ziek zijn geweest of die ziek zijn op het moment dat ze SDA krijgen, moeten extra goed worden begeleid. En zonodig moeten zulke dieren preventief een antibioticum hebben. Dat moet altijd in overleg met de dierenarts. Ga nooit zelf aan de slag met (zelf verkregen) antibiotica zoals Sivotine of Astricycline. Daar kun je meer schade mee aanrichten dan je zou verwachten...

Ernstig zieke ratten

Wanneer een rat een bijkomende ("secundaire") infectie krijgt naast de virale infectie: altijd naar de dierenarts gaan! Men heeft nog wel eens de neiging om even af te wachten. De ervaring heeft geleerd dat zulke ratten binnen een tijdsbestek van 12 uur kunnen veranderen van een ogenschijnlijk gezonde rat in bijvoorbeeld een rat met een longontsteking die zo ernstig is dat het diertje stikt door benauwdheid.

De bacteriën die normaal aanwezig zijn worden sowieso wel overgedragen onder normale omstandigheden, maar wanneer ze een infectie veroorzaken gaan ze zich dus vermenigvuldigen. Dat betekent dat ratten die zo'n bacteriële infectie hebben ook meer ziektekiemen gaan uitscheiden. Daardoor neemt de infectiedruk binnen de groep toe. Het is dus verstandig om toch een ernstig zieke rat te isoleren, hoe zielig dat misschien ook zal zijn voor de zieke rat...

Verspreiding

Veruit de meeste besmettingen vinden plaats door onvoorzichtig gedrag. Ondanks het feit dat men zieke ratten in een kolonie heeft blijven liefhebbers ratten uitwisselen, gaan ermee naar shows, enz. Vaak onder het mom: "Je loopt altijd wel een risico!" Maar dat risico wordt natuurlijk wél gecreëerd door een dergelijke gedachtegang.

Wanneer er bij meerdere liefhebbers virale infecties uitbreken dan zal het niet zo lang duren voordat er door het hele land meerdere kolonies worden geteisterd. Dat zal altijd zo blijven. Maar door verstandig en verantwoord te handelen kan een boel ellende worden voorkomen.

Wanneer een rat geen verschijnselen vertoont van ziekte wil dat nog niet zeggen dat die rat het niet kan verspreiden. De rat kan immers besmet raken zonder zelf ziek te worden. Zo'n besmette rat kan andere ratten wél besmetten en die ratten kunnen wél ziek worden.

Over de diersoortbarrière m.b.t. SDAV is niet zo veel bekend. Er zijn antistoffen aangetoond bij mensen die met laboratoriumratten hebben gewerkt die met SDAV waren besmet. Vermoedelijk zijn enkele stammen wel ratgebonden en andere stammen weer niet. De mens kan wel een
vector vormen en het virus overdragen op ratten na zelf te zijn besmet door ratten. Voor mensen is SDAV ongevaarlijk. Hetzelfde geldt voor RCV.

Melden

Wanneer er binnen een kolonie ratten meerdere ratten opeens ernstig ziek worden of overlijden, meld het dan s.v.p. aan ons. "The Rat Sewer" geeft namelijk periodiek waarschuwingen uit in de vorm van RatAlerts! Dit zijn meldingen die bedoeld zijn om rattenliefhebbers in Nederland en België te attenderen op rondgaande ziekten onder rattenkolonies. Het is niet de bedoeling om paniek te zaaien, maar om rattenliefhebbers extra waakzaam te houden op dat moment. In de RatAlerts! wordt ook altijd vermeld hoe men iets kan herkennen, wat men moet doen en niet moet doen en er staat informatie voor dierenartsen bij voor het geval men naar een dierenarts moet die weinig of geen verstand heeft van ratten.

(c) Francina Heida-Pijl