Erfelijkheidsleer

"Fokken is gokken" wordt wel eens beweerd. Dat is gedeeltelijk wel waar maar aan de andere kant is het resultaat binnen bepaalde grenzen wel te voorspellen, theoretisch althans. Als u op de hoogte bent van bepaalde gegevens uit de erfelijkheidsleer dan kunt u een bewustere keuze maken welke dieren u wilt gebruiken voor de fokkerij. Hieronder wil ik enkele termen bespreken die men in de genetica vaak tegenkomt.

Aangeboren en Erfelijk

De begrippen Aangeboren en Erfelijk worden vaak door elkaar gehaald. Allebei zijn ze bij de geboorte al aanwezig. Vaak komt een erfelijke aanleg pas later tot uiting (bijvoorbeeld kaalheid). Een moedervlek waarmee iemand geboren wordt is echter niet erfelijk, maar is wel direct zichtbaar bij de geboorte, aangeboren dus.

Als een moederdier tijdens de zwangerschap een ziekte krijgt, kan de ontwikkeling van de jongen ernstig gestoord worden. Er kunnen dan jongen geboren worden die als gevolg daarvan een aangeboren ( maar geen erfelijke) afwijking hebben (vergelijk Softenonbaby's a.g.v. bepaald medicijngebruik).

Deze afwijking zullen de dieren zelf nooit overbrengen op hun eigen nakomelingen. Erfelijke aanleg noemt men ook wel een gen. Dit is een aanleg die van tevoren bepaald is en die niet te beïnvloeden is door factoren van buitenaf, bijvoorbeeld oogkleur en bloedgroep.

Fenotype en Genotype

Het totaal aan erfelijke aanleg, de genen dus, noemt men het Genotype. Dit komt tot stand bij de bevruchting en is niet veranderbaar (genetische manipulatie even niet meegerekend). Het Fenotype is het geheel van uitwendige omstandigheden, het milieu en de feitelijk aanwezige eigenschappen. Dit is door ons te veranderen en daarom hoeft het fenotype van het ene dier niet hetzelfde te zijn als het fenotype van een ander dier uit hetzelfde nest. Genotypisch hebben ze dezelfde eigenschappen maar fenotypisch kunnen ze er toch verschillend uitzien (afhankelijk van de omstandigheden waarin het dier opgroeit). Zo kan het gebeuren dat het ene dier bij de ene eigenaar groter en zwaarder wordt dan een nestgenoot die bij een andere eigenaar grootgebracht wordt. Ander voer, andere luchtvochtigheid, enz. kan hiervan de oorzaak zijn. De veranderlijke invloed van de omgeving bepaalt hoe het dier zich uiterlijk ontwikkeld.

De stelling: "wat er genotypisch niet in zit, komt er fenotypisch nooit uit", klopt dus. Andersom is het ook zo dat wat er genotypisch wel in zit, er fenotypisch niet altijd uit hoeft te komen.

Mutaties

Als er plotseling toch een verandering optreedt in het onveranderlijk gedachte genotype, dan is er sprake van een Mutatie. Door diverse invloeden kan een plotselinge verandering optreden in het DNA waar de genetische informatie ligt opgeslagen. Voorbeelden van mutaties zijn: een albinomuis, een staartloze rat en een haarloze hamster.

Er bestaan spontane mutaties, die zonder aanwijsbare reden ontstaan en kunstmatige mutaties waarbij inwerking van buitenaf een rol speelt ( bv. radioaktieve straling).

Helaas zijn de meeste mutaties vaak verliesmutaties, in veel gevallen zelfs schadelijk of dodelijk. Nieuwe haarkleuren kunnen ook ontstaan door mutaties.

Inteelt en Lijnteelt:

Het blijkt dat men in de praktijk voorstander of juist pertinente tegenstander is van Inteelt/Lijnteelt. Eigenlijk is lijnteelt ook inteelt.

Zoals eerder gezegd bevatten dieren uit hetzelfde nest genotypisch dezelfde eigenschappen die vastgelegd zijn in het DNA dat ze van beide ouders hebben meegekregen.

Gaat men nu 2 nestgenoten onderling kruisen, dan is er al sprake van inteelt. Gaat men een van de jongen terugkruisen aan een van hun ouders, dan is er wederom sprake van inteelt, want ouder en kind dragen dezelfde erfelijke eigenschappen.

Lijnteelt is een vorm van inteelt waarbij je niet kruist tussen nestgenoten en ouders maar wel met bloedverwanten zoals opa/kleindochter of neef/nicht.

In de verte hebben deze dieren ook allemaal dezelfde erfelijke eigenschappen in zich. Dat hoeft echter niet schadelijk te zijn. Op deze manier kun je namelijk de extreem goede eigenschappen van een dier vastleggen voor het nageslacht. Je kunt echter niet ongestraft doorgaan met inteelt want op een gegeven moment zullen ook de minder goede of zelfs de slechte eigenschappen weer de kop op kunnen steken. Eigenschappen die bij de fokdieren zelf (nog) niet zichtbaar waren, maar die ze wel in hun genetische code meedragen (bijvoorbeeld karakterfouten).

Je kunt gerust een paar generaties inteelt toepassen maar je moet er altijd op bedacht zijn dat zich een negatieve factor kan openbaren. Dan moet je direct stoppen met het fokken met dergelijke dieren. Met lijnteelt kun je iets langer doorgaan dan met inteelt. Veel minder risico loop je natuurlijk als je twee totaal onverwante dieren aan elkaar paart. Het nadeel daarvan is dat je vaak moet toegeven op de goede eigenschappen van een van de dieren. Tevens loop je de kans dat je een (onzichtbare) negatieve factor inkruist.

Dominante, Recessieve en Intermediaire overerving

Polyhybride kruisingen komen in de praktijk het meeste voor. Als je bij een monohybride kruising een goudkleurig dier (AA) kruist met een crème dier (aa) dan krijg je theoretisch gezien een nest met allemaal goudkleurige dieren. Dat komt omdat in dit geval de kleur goud dominant (vandaar hoofdletters AA), oftewel overheersend is over de kleur crème.

Uiterlijk zijn de jongen allemaal goud maar innerlijk zijn er ook dieren bij die aanleg hebben voor de kleur crème (de Aa dieren). Zie schema 1.

schema 1:

A

a

A

AA

Aa

A

AA

Aa

Als je de nakomelingen die AA zijn onderling gaat kruisen dan krijg je weer allemaal AA dieren, dus goud. Dit heet homozygoot oftewel fokzuiver.

Als je de nakomelingen die Aa zijn met elkaar kruist dan heb je 25% kans op AA dieren, dus homozygoot goud; 25% aa dieren,dus homozygoot crème en 50% Aa dieren, dus heterozygoot goud (uiterlijk goud maar drager voor crème). Zie schema 2.

Schema 2:

A

a

A

AA

Aa

a

aA

aa

Lastiger wordt het als je gaat fokken met dieren die in meerdere eigenschappen van elkaar verschillen. maar als je theoretisch het kruisingsschema snapt dan kun je het zelf uitrekenen.

Hieronder nog een voorbeeld van een kruising tussen een dier met een dominante kleur en tekening (bv. zwart AA en effen BB) en een dier met een recessieve kleur en tekening (bv. rood aa en gevlekt bb). Zie schema 3.

Schema 3:

ab

ab

AB

AaBb

AaBb

AB

AaBb

AaBb

Deze nakomelingen zijn uiterlijk allemaal zwart en effen maar een aantal jongen is drager voor rood en/of gevlekt. Als je met die nakomelingen onderling gaat kruisen dan krijg je weer rood en gevlekt in het schema te zien (aabb*). Zie schema 4.

Schema 4:

 AB Ab aB ab
AB AABB AABb AaBB AaBb
Ab AABb AAbb AabB Aabb
aB aABB aABb aaBB aaBb
ab aAbB aAbb aabB aabb*

Als er 2 hoofdletters AA in het schema voorkomen dan is het dier uiterlijk zwart, want dat is homozygoot dominant, 1 hoofdletter A staat voor heterozygoot dominant.
Als er 2 hoofdletters B in voorkomen dan is het dier uiterlijk effen, want dat is homozygoot dominant., 1 hoofdletter B staat voor heterozygoot dominant.
Als er 2 kleine letters a in voorkomen dan is het dier uiterlijk rood, want dat is homozygoot dominant, 1 kleine letter a staat voor recessief.
Als er 2 kleine letters b in voorkomen dan is het dier uiterlijk gevlekt, want dat is homozygoot dominant, 1 kleine letter b staat voor recessief.

Als je dit schema goed leest dan zie je dat er dus 9 dieren uiterlijk zwart en effen zijn; 3 dieren zwart en gevlekt; 3 dieren rood en effen en 1 dier rood en gevlekt.

De ouders waren in dit voorbeeld effen zwart en rood gevlekt. Door onderling te kruisen kun je dus bepaalde eigenschappen van de voorouders terugfokken. Als een ouderdier dus hele goede eigenschappen heeft heb je dus kans dat je deze eigenschappen weer terugziet bij nakomelingen uit verdere generaties. Helaas kan dit ook gelden voor niet zichtbare negatieve eigenschappen.

Intermediaire kruising

Ten slotte is er dan ook nog de Intermediaire kruising. Dit is simpelweg een kruising tussen 2 verschillende dieren ( bv. zwart x wit) waarbij de nakomelingen een mengeling te zien geven van beide ouders. In dit geval dus grijs. Een ander voorbeeld is een kruising tussen een langharige en een kortharige hamster. Dit kan dieren opleveren met een te korte langhaar vacht of een te lange korthaar vacht.

Marian Heesbeen